Z zawarciem stosunku pracy związane są liczne przywileje zarówno dla strony zatrudniającej, jak i zatrudnionej. Najpowszechniej znaną jest umowa o pracę, jednak praca może być również wykonywana w oparciu o umowę o dzieło lub zlecenie. Na czym każda z tych umów się opiera i jakie są jej wady oraz zalety zarówno dla pracodawcy, jak i pracownika?
Aby stosunek pracy w ogóle powstał, przyszły pracownik zobowiązany jest do wykonywania określonej, konkretnej pracy na rzecz pracodawcy, w określonym przez niego czasie. Natomiast pracodawca, zobowiązuje się do wypłaty wynagrodzenia za wykonaną pracę.
Na samym wstępie warto zwrócić uwagę na cechy, jakie powinna posiadać umowa przy zatrudnieniu na określony rodzaj umowy. Umowa o pracę, regulowana jest przepisami kodeksu pracy. Jasno jest wskazany wymóg zawarcia na piśmie umowy o pracę, która ma zostać podpisana przez pracodawcę najpóźniej w dniu, w którym zatrudniony pracownik rozpoczyna pracę. Kolejne umowy, są umowami cywilnymi z uwagi na regulowanie ich przepisami kodeksu cywilnego. Mowa tutaj o umowie zlecenie i umowie o dzieło. Nie ma wymogu zawierania tego typu umów na piśmie, gdyż z prawnego punktu widzenia nawet gdy taka umowa zawarta jest w formie ustnej lub przez zwykłe dopuszczenie do pracy, jest ważna.
Przepisy dotyczące umowy o pracę zostały, jak już wspomniano, uregulowane w kodeksie pracy. Na rynku pracy, zawieranych jest co najmniej kilka rodzajów umów o pracę. Jako pierwszą należy przedstawić umowę zawieraną na okres próbny. Pracodawca, zatrudniając pracownika na umowę na okres próbny stara się podczas jej trwania ocenić umiejętności i zweryfikować zdolności zatrudnionego. Ten rodzaj umowy jest najczęściej zawierany z pracownikami w początkowej fazie zatrudnienia, przy objęciu nowego stanowiska, znalezieniu nowej pracy. Umowa taka, dotycząca jednego stanowiska, może być zawarta tylko raz, a czas jej trwania to maksymalnie trzy miesiące. Rozwiązanie umowy może nastąpić w terminie przed jej zakończeniem i przyjąć formę rozwiązania za porozumieniem stron, przy wypowiedzeniu przez którąkolwiek ze stron stosunku pracy. Jeżeli, umowa na okres próbny trwa 2 tygodnie, to okres wypowiedzenia powinien trwać minimum 3 dni robocze. Przy okresie próbnym dłuższym niż wspomniane dwa tygodnie, obowiązuje wypowiedzenie złożone z tygodniowym wyprzedzeniem. Natomiast, w przypadku maksymalnego, 3-miesięcznego okresu próbnego – obowiązującym jest 2- tygodniowy okres wypowiedzenia. Drugim rodzajem umowy o pracę jest umowa na czas określony. Najbardziej charakterystyczną jej cechą jest możliwość jej rozwiązania z upływem terminu, na który została zawarta. W przypadku, gdy umowa została zawarta na okres dłuższy niż 6 miesięcy, istnieje również możliwość jej rozwiązania za porozumieniem stron w drodze dwutygodniowego wypowiedzenia. Podobnie jak umowa o pracę na czas próbny, tak i umowa o pracę na zastępstwo jest najczęściej zawieraną z osobami wchodzącymi na rynek pracy. Ten rodzaj umowy obowiązuje do czasu kiedy zastępowany pracownik wróci i pozwala młodym pracownikom na zdobycie cennego doświadczenia zawodowego.
Najbardziej korzystną z punktu widzenia pracownika jest umowa o pracę na czas nieokreślony. W poprzednich rodzajach umowy o pracę, pracodawca mógł rozwiązać stosunek pracy bez żadnego uzasadniania, tutaj przepisy kodeksu pracy wymagają od zatrudniającego, takiego określenia. Jeżeli ktoś pracuje w oparciu o umowę na czas nieokreślony do 6 miesięcy, obowiązującym okresem wypowiedzenia są dwa tygodnie. Natomiast osoba pracująca więcej niż 6 miesięcy otrzyma wypowiedzenie z miesięcznym wyprzedzeniem, a w przypadku co najmniej 3 letniego stażu pracy – okres wypowiedzenia wynosi 3 miesiące. Umowa o pracę na czas nieokreślony zapewnia pracownikowi pewien rodzaj stabilizacji, szkoda, że w obecnych czasach ten rodzaj umowy nie jest najczęściej wybieranym spośród umów zawieranych z nowymi pracownikami.
Dosyć często zawieranymi są natomiast umowy cywilnoprawne, takie jak umowa zlecenie, czy umowa o dzieło. W obydwóch rodzajach umów nie mają zastosowania przepisy kodeksu pracy, a przepisy zawarte w kodeksie cywilnym. Umowa zlecenie polega na zobowiązaniu się zleceniobiorcy do wykonania określonych czynności dla zleceniodawcy. Obie ze stron mogą wypowiedzieć umowę. W umowie o dzieło, podobnie jak umowie zlecenie nie obowiązują przepisy prawa pracy. W umowie o dzieło głównie chodzi o zobowiązanie wykonawcy do wykonania konkretnego dzieła na rzecz zamawiającego, który w takiej umowie zobowiązuje się do wypłacenia wynagrodzenia wykonawcy.
„Biorąc pod lupę” koszty jakie ponosi pracodawca w przypadku zatrudniania pracownika na określony rodzaj umowy, mamy na myśli głównie płacone przez zatrudniającego składki ZUS. W przypadku zawarcia z pracownikiem obojętnie jakiego rodzaju umowy o pracę, pracodawca zobowiązany jest do odprowadzania wszelkich możliwych składek: składek ubezpieczenia społecznego, tj. emerytalnej, rentowej, chorobowej, wypadkowej, zdrowotnej. Umowa zlecenie nie wymaga od zleceniodawcy odprowadzania wszystkich składek. Taki obowiązek istnieje jedynie jeśli chodzi o składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe. Co do ubezpieczenia chorobowego zleceniobiorcy – jest to kwestia dobrowolna. W przypadku zatrudniania pracownika w oparciu umowy o dzieło, nie ma obowiązku odprowadzania żadnych składek.
Jak zatem wynika z dokonanego porównania, z najmniejszymi obciążeniami finansowymi wiąże się „zatrudnienie” pracownika w oparciu o umowę o dzieło. Jednak ze strony pracownika, wykonawcy określonego dzieła, umowa o dzieło z kolei jest najmniej korzystną z uwagi na nie wliczanie okresu pracy w oparciu o taką umowę do nabycia prawa do emerytury. Natomiast w przypadku zachorowania lub wystąpienia nieszczęśliwego wypadku, taka osoba jest zdana praktycznie na siebie.
Rodzaj umowy na jaką zatrudniany jest pracownik, nie powinien być podyktowany kosztami jakie za sobą niesie, lecz rodzajem, specyfiką wykonywanej pracy. W obecnych realiach rynku pracy jest jednak zupełnie inaczej i praca w oparciu o umowę o pracę niedługo będzie rarytasem.
Dokonując w dalszej kolejności porównań pomiędzy poszczególnymi formami zatrudnienia, należy zwrócić uwagę na czas poświęcony na wykonywanie pracy w oparciu o każdą z umów. W umowie o pracę, kodeks pracy jasno określa te granice. Najczęściej stosowanym w przypadku zatrudnienia na umowę o pracę, jest podstawowy system czasu pracy, który wynosi 8 godzin w ciągu doby z przeciętną liczbą godzin poświęconych na pracę w ciągu tygodnia w wysokości 40. Przepisy prawa pracy jasno określają również prawo pracownika do odpoczynku w wymiarze dobowym i tygodniowym. W umowie o pracę, praca w godzinach nadliczbowych jest, a w każdym razie powinna być dodatkowo wynagradzana. W przypadku umów opartych o przepisy kodeksu cywilnego, nie ma mowy o określonym czasie pracy, ani co do maksymalnej liczby godzin poświęconych na pracę, ani co do liczby dni. Z umowy o dzieło, czy zlecenie powinno wynikać w jakim czasie zleceniobiorca, czy wykonawca dzieła powinien pracować. Jednak nie ma takiego warunku koniecznego i może wystąpić sytuacja, że w takich umowach czas poświęcony na pracę nie będzie w ogóle określony. W przypadku przepisów regulujących umowę zlecenie i o dzieło, nie ma również jasno sprecyzowanego prawa zleceniobiorcy, wykonawcy dzieła, do odpoczynku, czy jakiegokolwiek wynagrodzenia za nadliczbowy czas pracy.
Pozostaje kwestia wynagrodzenia za pracę w oparciu o każdy z rodzajów umów. Jeżeli pracownik wykonuje pracę w oparciu o umowę o pracę, to kodeks jasno określa wysokość minimalnego wynagrodzenia, jakie powinien otrzymać pracownik pracujący na pełen etat. Przepisy regulujące umowy prawa cywilnego, kwestię wynagrodzenia pozostawiają do ustalenia pomiędzy poszczególnymi stronami umów. Najczęściej przyjmowaną, w przypadku umowy zlecenie, jest stawka godzinowa. Co najistotniejsze przepisy kodeksu cywilnego nie określają nawet obowiązku zapłacenia za daną pracę, co sprawia, ze praca taka może mieć charakter nieodpłatny. W umowie o pracę jasno określony jest również termin wypłaty wynagrodzenia za przepracowany miesiąc – maksymalnie do 10 dnia następnego miesiąca. Kodeks cywilny również tej kwestii nie określa jasno. Kwestia terminu wypłaty wynagrodzenia powinna zostać zawarta w umowie zlecenie lub o dzieło, jednak leży to już w gestii przypilnowania stron umowy. Wyplata takiego wynagrodzenia może nastąpić po wykonaniu określonego zlecenia, dzieła, czy nawet może być uzależniona od przedstawienia rachunku przez wykonawcę dzieła, czy zleceniobiorcę.
Dalej porównując formy zatrudnienia, należy również zwrócić uwagę na fakt odpowiedzialności materialnej pracownika. Wobec zatrudnionego w oparciu o umowę o pracę, istnieje możliwość dochodzenia odszkodowania przez pracodawcę za szkodę, która wynikła z nieumyślnego działania, jest ograniczona co do trzykrotności miesięcznej pensji pracownika. Jeżeli, natomiast chodzi o osobę zatrudnioną o którąkolwiek z umów prawa cywilnego, nie ma mowy o ograniczeniu odszkodowania. W przypadku stosowania weksli po to, aby zabezpieczyć roszczenia pracodawcy, w prawie pracy jest niedopuszczalne, ale w przypadku zabezpieczenia umowy zlecenie, czy umowy o dzieło wekslem już istnieje.
Prawo pracownika do odpoczynku, w przypadku przepisów kodeksu pracy, pracodawca ma obowiązek udzielenia pracownikowi urlopu wypoczynkowego podczas którego zatrudniony otrzymuje normalne wynagrodzenie. Natomiast jeżeli w przypadku wygaśnięcia stosunku pracy, czy też jego rozwiązania przysługujący urlop nie zostanie w całości wykorzystany – pracownikowi należy się ekwiwalent pieniężny. W przypadku umowy zlecenie, czy umowy o dzieło, jeżeli nic takiego nie wynika z ich treści, prawo cywilne nie przewiduje dla wykonawcy dzieła, czy też zleceniobiorcy obowiązku udzielania płatnego urlopu. Natomiast jeżeli, urlop zostanie już przydzielony, to nie musi być on płatny lub pracodawca może żądać jego odpracowania w terminie późniejszym. Urlopu udzielonego w oparciu o umowy prawa cywilnego również nie wlicza się do stażu pracowniczego, od którego uzależniony jest wymiar urlopu, czy też czas wypowiedzenia.
Po rozwiązaniu umowy o pracę zatrudniający ma obowiązek niezwłocznie, maksymalnie w ciągu siedmiu dni do wydania świadectwa pracy. Natomiast w przepisach kodeksu cywilnego nie ma mowy o konieczności wydania przez pracodawcę jakiejkolwiek informacji przypominającej swoją treścią świadectwo pracy, tj. opinię, czy też zaświadczenia.
Jeżeli umowa nie ma formy pisemnej, a przykładowo ustną, za pracę wykonywaną na jej podstawie przysługuje pracownikowi wynagrodzenie, ale tylko w przypadku, gdy była o nim mowa przy zawieraniu ustnej umowy. Umowa zawarta w formie ustnej w żadnym przypadku nie jest z założenia umową o pracę. O tym na jakiej podstawie wykonywana jest praca, uzależnione jest od jej charakteru i okoliczności.
W Polsce praca na podstawie jakiejkolwiek formy zatrudnienia jest wymagana. Jak wszędzie, istnieje grono osób pracujących na czarno. W takich przypadkach najłatwiej o oszustwo, a odzyskanie niewypłaconego wynagrodzenia może nigdy nie zostać osiągnięte.
Każda z form zatrudnienia ma swoje wady i zalety, które zależą „od punktu patrzenia”, od tego czy jest się pracodawcą, czy pracownikiem. Umowa o pracę dla pracownika jest synonimem stabilności, pozwala na korzystanie z licznych przywilejów wynikających z kodeksu pracy. Jednak dla pracodawcy kojarzy się tylko i wyłącznie z ogromnymi kosztami i to nie tylko materialnymi. Pracownikowi zatrudnionemu w oparciu o umowę o pracę przysługuje prawo do płatnego urlopu macierzyńskiego, później bezpłatnego urlopu wychowawczego. Reasumując, związane jest to nawet z trzyletnim blokowaniem stanowiska pracy.
Umowa zlecenie z punktu widzenia zleceniobiorcy to z jednej strony praktyczna strata czasu, gdyż przepracowane lata nie są doliczone do stażu pracy. Jednak z drugiej strony jest to pewna swoboda wykonywanej pracy. Dla osób zainteresowanych taką elastycznością, mogących wybrać czas i miejsce wykonywanego zlecenia, umowa zlecenie jest wybawieniem. Z punktu widzenia zleceniodawcy, umowy cywilnoprawne to na pewno niższe koszty, warto przypomnieć, ze w przypadku umowy o dzieło nie są odprowadzane żadne składki. Dla zleceniodawcy istnieje możliwość dowolnego doboru zleceniobiorców.
Jak zostało udowodnione, każda z form zatrudnienia niesie za sobą i wady i zalety. Najważniejszym w tym wszystkim jest człowiek i to, aby wykonywane przez niego zajęcie było oparte o odpowiedni rodzaj umowy.